Enkele weken geleden kreeg ik de vraag of ik een workshop wou geven over noteren. De leerkrachten op die school gaven aan dat het voor heel wat van hun leerlingen moeilijk is om goeie notities te maken terwijl het volgens hen een belangrijke vaardigheid is om beter te kunnen leren zowel nu als tijdens hun latere schoolcarrière. Men vroeg me welke tips ik aan hun leerlingen zou meegeven.
Ik vertelde hen dat ik graag over dit onderwerp met hen in gesprek wou gaan omdat ik de problematiek ook herken bij ons op school in het hoger onderwijs. Maar ik voegde er meteen aan toe dat ik het vooral wou hebben over wat je als leerkracht kunt doen om ervoor te zorgen dat leerlingen betere notities maken.
Veel van de redenen waarom het voor leerlingen soms moeilijk is om goeie notities te maken, hebben volgens mij te maken met hoe ons geheugen informatie verwerkt en de context waarin dat gebeurt. Wanneer die context de klas of aula is, heb jij als leerkracht de regie in handen van heel wat factoren die ervoor kunnen zorgen dat leerlingen makkelijker (of net niet) tot betere notities kunnen komen. In deze blogpost lijst ik een aantal van de inzichten en tips op die tijdens de sessie aan bod kwamen. Helemaal onderaan vind je een visuele samenvatting of sketchnote die ik als voorbereiding op deze sessie op mijn iPad maakte en die ik ook tijdens de sessie als kapstok (advance organizer) heb gebruikt.
Wat zijn de voordelen van noteren?
De eerste vraag die aan bod kwam is ‘waarom zou je moeite doen om te noteren?’. Het is een essentiële vaardigheid om kennis te verwerven, beter te onthouden en succesvol te leren[i]. Wanneer je informatie noteert, is de kans om ze na afloop te herinneren veel groter dan wanneer je dat niet doet, zelfs wanneer je de notities niet meer herhaalt. Hoe komt dat? Noteren versterkt leren op verschillende manieren.
-
- Noteren helpt je in de eerste plaats om je aandacht beter te richten op datgene wat je wilt onthouden en helpt vermijden dat je gedachten afdwalen.
-
- Noteren spoort je aan tot een diepere verwerking (encoding effect) van de leerstof. Het helpt om je aandacht te richten op wat er wordt verteld, op de tekst die je leest of een videofragment dat je bekijkt[ii]. Noteren daagt je uit om de informatie te interpreteren, te organiseren[iii] en te linken aan je voorkennis[iv]. Het verhoogt de kans dat je de onderliggende structuur van de informatie ontdekt[v] en tot een beter begrip[vi] komt.
-
- Notities doen ook dienst als een extern opslagsysteem[vii] (external storage effect). Wat je noteert, hoe je niet vast te houden in je hoofd. Op die manier daalt de belasting van het werkgeheugen en krijg je meer mentale ruimte om de informatie te bewerken en te verwerken.
-
- De kracht van notities als een extern opslagsysteem wordt bovendien versterkt door de mogelijkheid om ze achteraf te herhalen[viii]. De meeste studenten zijn zich daar ook van bewust[ix] en geven ze aan dat ze dat doen en hun notities gebruiken om de leerstof te verwerken. Studenten die noteren tijdens de les hebben trouwens een stapje voor. Ze geven aan thuis minder tijd te moeten investeren om de leerstof te verwerken[x].
Waar lopen leerlingen vaak tegenaan?
Toch merken we de kwaliteit van notities die leerlingen en studenten maken vaak ondermaats is. Er zijn verschillende zaken waar studenten tegenaan lopen:
-
- De notities bevatten te weinig relevante informatie[xi];
-
- De notities zijn een letterlijke transcriptie van wat er werd verteld;
-
- De notities zijn onvoldoende gestructureerd en verbanden tussen lesconcepten of verbanden met eerder verworven kennis ontbreken[xii];
-
- De studenten maken geen notities omdat ze de meerwaarde er niet van inzien of omdat het hen niet lukt om tegelijkertijd aandachtig te luisteren, de leerstof te begrijpen en ze in hun notities vast te leggen.
Waarom loopt het mis?
De redenen waarom de kwaliteit van de aantekeningen vaak ondermaats is, zijn divers.
Een van de factoren die een belangrijke impact heeft, is taal en taalbegrip. Wanneer je de taal waarin er wordt lesgegeven onvoldoende beheerst, vraagt het een (te) grote mentale inspanning om te begrijpen wat er wordt gezegd. Dit gaat vaak ten koste van het begrip. Het is op dat moment ook moeilijker om te bepalen wat er wel of niet relevant is en hoe je dat op een gestructureerde manier kunt noteren.
Andere factoren die de kwaliteit van notities beïnvloeden hebben te maken met hoe we leren en informatie verwerken.
-
- Om goeie notities te maken is het belangrijk dat we onze aandacht kunnen richten op wat belangrijk is en afleidingen kunnen wegfilteren. Zowel tijdens de les als tijdens het studeren loopt het bij heel wat studenten fout op dat vlak.
-
- Noteren zorgt voor een hoge cognitieve belasting van het werkgeheugen. Je moet aandachtig luisteren, relevante informatie selecteren en trachten te begrijpen en linken aan wat je al weet om die vervolgens ook gestructureerd op papier te zetten. Wanneer de belasting op een bepaald moment de totale capaciteit van je werkgeheugen overstijgt, gaat dit ten koste van leren (cognitive load theorie) en de kwaliteit van notities.
-
- Een van de factoren die een grote impact heeft op die belasting is voorkennis. Hoe meer voorkennis je hebt, des te lager de cognitieve belasting. In dat geval is ook het makkelijker om goeie notities te maken.
Ook de opvattingen van jongeren over noteren sturen hun aanpak[xiii]. Leerlingen die ervan overtuigd zijn dat je net zoals een spons alle informatie moet opzuigen, hanteren een heel andere noteerstrategie dan leerlingen die ervan overtuigd zijn dat je de signalen van de docent, net als bij een geheime code, moet proberen te ontcijferen om erachter te komen wat belangrijk is.
Sommige factoren hebben te maken met de context waarin we notities maken. Vooral de aanpak van de docent (het lestempo[xiv], aandacht voor de structuur[xv], de houding tegenover de leerlingen, de manier waarop de informatie wordt gepresenteerd enzovoort) speelt daarbij een doorslaggevende rol. Een hoog lestempo beïnvloedt de kwaliteit en het effect van de lesnotities, hoogstwaarschijnlijk omdat er onvoldoende mogelijkheid is het aangeboden materiaal te verwerken of omdat jongeren in dat geval hun voorkeursstrategie om te noteren niet kunnen gebruiken[xvi]. Heel wat eerstejaarsstudenten in het hoger onderwijs geven aan dat hoorcolleges te snel gaan[xvii]. Ook de manier waarop je je als leerkracht (bewust en onbewust) opstelt tegenover je leerlingen, beïnvloedt hun leerprestaties en noteerstrategie. Als docent is het belangrijk om je bewust te zijn van deze factoren (zie verder) en er ook voldoende rekening mee te houden.
Welke strategieën kun je inzetten?
Je kunt verschillende noteerstrategieën inzetten, gaande van een samenvatting of lineair schema tot non-lineaire en visuele noteerstrategieën zoals mindmaps, conceptmaps of sketchnotes. Welke strategieën zijn effectief?
-
- Een van de noteerstrategieën die je kunt inzetten is de Cornellnoteerstrategie. Die strategie voegt een aantal elementen toe aan gewone (les)notities, waardoor je meer denkwerk investeert in het noteerproces/verwerkingsproces. Je wordt aangespoord om de informatie op meerdere manieren te verwerken. Niet alleen tracht je om de leerstof gestructureerd te noteren maar in de linkerkolom van je blad vat je vervolgens de verschillende onderdelen van je aantekeningen samen in kernbegrippen en/of vragen die peilen naar de specifieke definities of de grote lijnen van het verhaal. De termen die je in de linkerkolom plaatst, bieden je later (doe het niet meteen!) de mogelijkheid om jezelf te testen. Je dekt de rechterkant af en vertelt aan jezelf wat je nog weet over de begrippen aan de linkerkant. Nadien kan je jezelf controleren. Deze aanpak levert veel meer resultaat op dan wanneer je de aantekeningen gewoon herleest. Door jezelf op deze manier te toetsen, weet je meteen of je alles goed hebt begrepen. Het proces versterkt tegelijkertijd de herinnering aan de informatie doordat je de informatie opnieuw tracht op te roepen (retrieval practice).
-
- Daarnaast kun je soms ook gebruik maken van mappingstrategieën zoals mindmapping of conceptmapping. Hoewel studenten vaak spontaan kiezen voor een lineaire of klassieke manier van noteren, valt er wel wat te zeggen voor deze strategieën. Het grote voordeel van deze methodes is dat je de informatie niet letterlijk in volzinnen kunt noteren. Je wordt uitgedaagd om actief na te denken over wat de kernbegrippen zijn en hoe je ze gestructureerd kunt weergeven waardoor je de informatie mogelijk beter zult onthouden, iets wat je misschien als een desirable difficulty (Bjork) kan beschouwen. Een aandachtspunt hierbij is wel om na te gaan op welk moment je deze strategieën het beste kunt inzetten. Beide mappingstrategieën lenen zich volgens mij minder voor lesnotities te maken. Uit onderzoek blijkt ook dat retrieval practice vaak tot betere leerresultaten leidt dan het maken van een conceptmap met het boek bij de hand[xviii]. Een goeie conceptmap maken is bovendien een tijdrovende bezigheid (maar het zet je wel hard aan het denken!). Waarvoor ik een mindmap wel graag inzet, is om jezelf te toetsen.
-
- Sketchnoting is noteerstrategie die bestaat uit een mix van handgeschreven tekst, tekeningen, vormen en allerlei visuele elementen. Ook hierbij word je uitgedaagd om de informatie op een actieve manier te verwerken. Het is de bedoeling dat je actief op zoek gaat naar de kerngedachten. Vervolgens probeer je die kerngedachten in een mix van beelden en woorden te vatten op papier of op je scherm. Het eindresultaat weerspiegelt jouw denkproces of persoonlijke kijk op een onderwerp. De visuele aanpak is bovendien een manier om dual coding (informatie in woord en beeld verwerken) in de praktijk om te zetten. Wil je weten hoe je deze strategie kunt inzetten, bekijk dan zeker eens de blogpost ‘aan de slag in de klas met sketchnoting’ die ik eerder postte.
Hoe kun je als student/docent de kwaliteit van notities versterken?
Er zijn heel wat zaken die je zowel als leerling/student en als docent kunt doen om de kwaliteit van aantekeningen te verhogen.
Wat kun je doen als leerling/student?
-
- Kom voorbereid naar de les. Neem vooraf al eens kort het hoofdstuk door waarover de les zal gaan. Zo ben je al meer vertrouwd met de structuur en enkele basisbegrippen.
-
- Vermijd afleidingen. Zoek een geschikte plaats in het leslokaal of aula. Laat je niet afleiden door niet-lesgerateerde zaken op jouw laptop of die van je medestudenten die in je buurt zitten.
-
- Het is vaak beter om zelf handgeschreven notities te maken dan digitaal te noteren of om te annoteren op de hand-out. Het kost meer moeite maar na afloop heb je minder tijd nodig om de leerstof te herhalen.
-
- Luister actief. Probeer om zoveel mogelijk verbanden te leggen. Focus je op de hoofdzaken. Af en toe is het een goed idee om de oren extra te spitsen, bijvoorbeeld wanneer de docent aangeeft dat het over iets heel belangrijks gaat.
-
- Hou je aanpak in de gaten en stuur bij wanneer nodig.
-
- Maak na de les nog even tijd vrij om je aantekeningen te vervolledigen of om structuur toe te voegen.
-
- Heb je de les gemist? Vraag of je de aantekeningen van een medestudent mag kopiëren maar ga telkens na of de inhoud en structuur duidelijk is voor jou.
-
- Verwerk de verschillende bronnen die je tijdens het studeren gebruikt tot 1 geheel.
-
- Herhaal je notities op een actieve manier. Jezelf toetsen is beter dan je notities gewoon herlezen.
Wat kun je doen als docent?
Ook als docent kun je heel wat zaken doen die studenten helpen om betere notities te maken.
-
- Let op je taalgebruik. Vermijd het gebruik van moeilijk vakjargon. Behoort die terminologie tot de leerstof, dan is het een goed idee om je studenten er eerst voldoende mee vertrouwd te maken (pre-training).
-
- Zorg voor een duidelijke structuur. Dit kun je op verschillende manieren doen. Maak bijvoorbeeld gebruik van een advance organizer. Link de leerstof expliciet aan wat studenten eerder al hebben geleerd. Ook op een non-verbale manier (handgebaren, intonatie) kun je voor structuur zorgen.
-
- Vermijd cognitieve overbelasting. Denk vooraf goed na over wat je zeker wilt meegeven (need to know) en wat je eventueel als extra informatie kunt delen op de leeromgeving (nice to know). Ga niet te snel tijdens de les. Geef je studenten regelmatig de tijd om even te ‘downloaden’ en hun aantekeningen te vervolledigen.
-
- Hou bij het ontwerpen van je presentaties ook rekening met de designprincipes die vanuit de Cognitive Theory of Multimedia Learning (Mayer) naar voren worden geschoven. Overdrijf bijvoorbeeld niet met tekst op je lesslides.
-
- Denk ook bewust na of welke slides je vooraf deelt met je studenten. Vertel hen waarom handgeschreven notities vaak beter zijn dan geannoteerde lesslides.
-
- Spoor je publiek tot een actieve verwerking van de leerstof. Daag hen uit om hun voorkennis expliciet te linken aan hun aantekeningen.
-
- Toon aan je studenten op welke manier jij aantekeningen maakt. Gebruik eventueel een alternatieve noteerstrategie zoals mindmapping of sketchnoting om je leerinhouden te delen.
Wil je nog meer weten over noteren en noteerstrategieën? Schrijf je in voor de online inspiratiesessie Noteren.Hoe?Zo! of neem een kijkje in het boek Leren.Hoe?Zo!
[i] Di Vesta & Gray, 1972; Fisher & Harris, 1973; Ryan, 2001; Van Meter, et al., 1994; Kobayashi, 2006
[ii] Rickards, 1997
[iii] Bretzing & Kulhavy, 1979
[iv] Peper & Mayer, 1986
[v] Einstein et al., 1985
[vi] Katayama & Robinson, 2000; Rickards, 1997; Weiland & Kingsbury, 1979
[vii] Miller, Galanter, & Pribram, 1960; Rickards & Friedman, 1978
[viii] Hartley, 1983; Kiewra, 1985, 1989; Ladas, 1980, Kobayashi, 2006; Kiewra et al., 1991
[ix] Dunkel & Davy, 1989, Carrier & Newell, 1984; Hartley & Davies, 1978; Van Meter, et al., 1994
[x] Bonne, 2015
[xi] Baker en Lombardi, 1985; Kiewra, 1985; Kiewra, Benton, & Lewis, 1987
[xii] Kiewra, et al., 1991
[xiii] Ryan, 2001
[xiv] Aiken, et al., 1975; Cook & Mayer, 1983; Ladas, 1980; Peters, 1972
[xv] Titsworth, 2004
[xvi] Van Meter et al., 1994
[xvii] Bonne, 2015
[xviii] Karpicke & Blunt, 2011